(გალაკტიონური ქარაგმის გასაღები)

ბოლშევიკური პრესა 1924 წლის აგვისტო-სექტემბრის გაბრძოლებას დაკარგული სახელმწიფოებრიობის ამოსაგებად შეაფასებდა პოლიტიკურ ავანტურად და… არამცთუ მოათავებდა მასზე მსჯელობას, აკრძალავდა ამ ამბოხებისა და მის მონაწილეთა ხსენებასაც, თითქოს არც არსებულიყვნენ.

მხოლოდ შეფარულად თუ გააელვებდი მათ ლანდებს.

არ შეიძლებოდა ქაქუცა ჩოლოყაშვილის ხსენება და:

გიორგი შატბერაშვილი ვითომდა სატრფიალო ლექსის მიძღვნაში დააქარაგმებდა: თ.ჩ-ლ–დ, რათა – თუკი წაედავებოდნენ – თავი ასე ემართლებინა: ეს ინიციალები თამარ ჩოლოყაშვილად იშიფრება და არა თავად ჩოლოყაშვილადო.

არ შეიძლებოდა მიხა ხელაშვილის ხსენება და:

ვახტანგ კოტეტიშვილი მის ლირიკულ მარგალიტს – “ლექსო, ამოგთქომ ოხერო” – “ხალხური პოეზიის” კრებულში შეიტანდა, ვითომდა რომელიღაც ძველი პოეტის ქმნილება ყოფილიყოს, უცნობად დარჩენილის.

არ შეიძლებოდა მიხეილ ბოჭორიშვილის ხსენება და:

თურმე არც ის უნდა დარჩენილიყო მომგონებლის გარეშე და შიფრად თუ ქარაგმად მისი სახელიც გამკრთალიყო ლირიკული კრებულის ერთ გვერდზე, თანაც როგორი პოეტური კრებულის, გალაკტიონ ტაბიძეს თავი რომ ეამაყებოდა ამ “ზარნიშიანი წიგნის” შექმნით.

***

არც მიხეილ ბოჭორიშვილი უნდა დარჩენილიყო მომგონებლის გარეშეო…

მაინც რომელი ლექსი იგულისხმება?

რომელი და:

ტერცინას ფორმით შექმნილი “აივანზე”, ასეთი სამტაეპედით რომ ბოლოვდება:

 

“მანსარდაზე დგას შენი მხატავი

პოეტი, სული ირმიგალისა:

აი, რა არის თავი და თავი!”

 

კი მაგრამ… სად არის აქ მინიშნება მიხეილ ბოჭორიშვილზე?

თუ მაინცდამაინც: ალბათ ირმიგალში უნდა იგულისხმებოდეს.

თუმც… რანაირად შეიძლება გაიხსნას შიფრი?

დეტექტივის დახმარების გარეშე ეს ყოვლად წარმოუდგენელია, თუმც ჩვენს სალიტერატურო ცხოვრებას ჰყავს ასეთი დეტექტივი: თეიმურაზ დოიაშვილი – რომლისთვისაც სავსებით კმარა თითოოროლა მიმოფანტული წვრილმანი, ერთმანეთთან თითქოსდა არავითარ კავშირ-სიახლოვეს რომ არ ამჟღავნებენ, რათა მათი შემწეობით გაიკვალოს გზა შიფრისა თუ ქარაგმის გასახსნელად – უპირველესად მაინც გალაკტიონურის.

ვინ მხრების აჩეჩვით აუვლიდა გვერდს ამ სიტყვას.

ვის საკუთარ სახელადაც მოეჩვენებოდა, თუმც არც იმას გამორიცხავდა, რომ ეს გაუგებარი სიტყვა შესაძლოა საკუთარი სახელი არც ყოფილიყო.

და აი მის ეტიმოლოგიას ყოველწლიური სამეცნიერო ჟურნალის “სჯანის” (2018, #19) ფურცლებზე გამოქვეყნებული ნარკვევით “ირმიგალი” – გალაკტიონ ტაბიძის ენიგმატური ლექსემა კვალში უნდა ჩადგომოდა ლიტერატურული დეტექტივი, რომელსაც თვალში მოხვდებოდა გალაკტიონის საარქივო გამოცემაში პირველად დაბეჭდილი უსათაურო ლექსი “მებრძოლს მიტაცებს ზღვა უდაბური”:

 

“მებრძოლს მიტაცებს ზღვა უდაბური,

თვითონ მის ფრთებში არის გრიგალი,

თავით გაკვეთა ღრუბლისაბური

აეროს რიგი და ირმიგალი.”

 

ისევ ეს უცნაური “ირმიგალი”, რომელიც – ლექსის კონტექსტის გათვალისწინებით – მიგვანიშნებდა, რომ:

მისი ადგილსამყოფელი ცა გახლდათ, რაც ძალდაუტანებლად ბადებდა ვარაუდს, რომ ის პლანეტას აღნიშნავდა, ოღონდ უცხო, დღემდე უცნობ პლანეტას.

გალაკტიონი 20-იან წლებში რომ შეეცდებოდა ჟოზე მარია დე ჰერედიას სონეტის – “უფრო მიღმა” – თარგმნას, მისი შთაგონებით შექმნიდა ორიგინალურ პოეტურ ნიმუშსაც: “იქ პოეზიის ფრიალებს დროშა”, რომელიც – სონეტისა არ იყოს – გამოხატავდა სურვილს დარკინული ზღუდის იქით, უკვე აღმოჩენილს უფრო მიღმა გასვლისა, სადაც უკანასკნელი საზღვარი ეგულვოდა – უცხო მიწა თუ ნაპირი.

ჰერედიასავით ორიენტირი იქნებოდა შპიცბერგენი და ჩრდილო პოლუსი.

გალაკტიონისათვის – კამჩატკა, რომელიც მის ლექსში რეალურ კონტურებს ჰკარგავდა და სხვა მხრის სიმბოლოდ გარდაიქმნებოდა, რაც პოეტურ სიახლეთა სივრცეს გულისხმობდა.

ამ ლექსის ერთადერთ ავტოგრაფში ბოლო სტროფის სხვა ვარიანტიც გვხვდებოდა, რაც არ ასახულიყო აკადემიურ თორმეტტომეულში.

ნაცვლად სტრიქონისა:

– აღმოვაჩინოთ სადმე კამჩატკა.

იკითხებოდა:

– აღმოვაჩინოთ ის ირმიგალი.

რაკიღა სიტყვათა ჩანაცვლება აშკარად სინონიმის დონეზე ხდებოდა, ეს განამტკიცებდა მკვლევარის ვარაუდს, რომ:

“ირმიგალიც”, “კამჩატკას” ანალოგიით, სიმბოლო გახლდათ იმ “სხვა მხარისა”, რომლის აღმოჩენასაც ესწრაფოდა მაძიებელი პოეტი. “ირმიგალი” უცხო, გამოგონილ პლანეტად თუ მატერიკად წარმოგვიდგებოდა, რომელიც არ აღნიშნულიყო არც გეოგრაფიულ და არც ასტრონომიულ რუკებზე.

მართალია ავტოგრაფში ამოკითხული სტროფი “კამჩატკას” შესახებ უარყოფილ ვარიანტად დარჩებოდა, მაგრამ გალაკტიონი მას ვერ შეელეოდა და მცირეოდენი ცვლილებით შეიტანდა იმავე ხანებში დაწერილი ლექსის – “ავდრები”– ძირითად ტექსტში.

და ხელმოსაჭიდად გამოადგებოდა ეს სინონიმური დუბლეტი “კამჩატკა”, რომელიც – ირმიგალისაგან განსხვავებით – რამდენჯერმე იხსენიებოდა გალაკტიონის 1921-23 წლების პროზაულ ჩანაწერებში, რაც ნიშნავდა, რომ ზოგიერთი რამის შეტყობა შეგვეძლო მასზეც და… მაშასადამე “ირმიგალზეც”.

ერთაბზაციან რუსულ ციტატას გალაკტიონი ქართულად რომ გადმოიტანდა:

– უნდა შეგეძლოს კამჩატკას აღმოჩენა, რომელიც რუკაზე ჯერ კიდევ აღნიშნული არ არის.

მერე ლექსის სტრიქონადაც აქცევდა და “კამჩატკას” ადამიანის იდუმალებით მოცულ სულიერ სამყაროში შეღწევას დაუკავშირებდა.

1921 წლის კიდევ ერთ ჩანაწერში, რომელიც შექმნილ ლიტერატურულ ვითარებას წარმოსახავდა, ამოიკითხებოდა:

– უმრავლესობას სწყურია გამბედავი მეთაური: მთელი ეს ხალხი ამაყი და შეგუებული ხალხია. ფსიხოლოგიურად ეს გასაგებია. საჭიროა სხვა, რუქაზე არსად არ აღნიშნული პოლიუსის, რომელიმე კამჩატკის გამონახვა.

მოხმობილია კიდევ ერთი ჩანაწერი, რომელშიც ნაცნობი მეტაფორისტიკის მოშველიებით გაშლილ მსჯელობას, რომელსაც გასდევდა ოკეანის, გემის, უცნობი ნაპირის მეტაფორები, მოსდევდა ჩვენთვის ცნობილი სალექსო სტრიქონები კამჩატკაზე.

ხოლო როდესაც ლექსში “დადგა აგვისტო” სიხარულითა და თავდაჯერებული სიამაყით განაცხადებდა: აღმოვაჩინე მთელი სამყარო, ქვეყნისთვის ჯერაც მიუკვლეველიო, – ტექსტის საწყისი ვარიანტი თვალნათლივ გვიდასტურებდა, რომ:

პოეტის აღმოჩენილი, მანამდე მიუკვლეველი სამყარო იგივე “კამჩატკა” გახლდათ.

ხოლო “ირმიგალს” თავი უნდა ამოეყო 1929 წლის დღიურში, სრულიად მოულოდნელი კუთხით რომ წარმოდგებოდა:

– იყო დაჯგუფებანი: ცისფერი ყანწები, აისის ჯგუფი, ცისარტყელას ჯგუფი, გიონის ჯგუფი, გადარეულთა ჯგუფი, მეცხვარეებთან კავ. ჯგუფი, ქალთა უამრავი წრეები, ეკგ. მრავალი ჯგუფი-პარტია, ირმიგალის ჯგუფი.

მაშ… თურმე არსებულიყო ლიტერატურული ჯგუფი “ირმიგალიც”, რომლის მიზანიც პოეზიაში სიახლის, უცხო მატერიკის აღმოჩენა გახლდათ.

სამეცნიერო ლიტერატურაში ასეთი ფაქტი არსად აღნიშნულიყო.

ეს კი ნიშნავდა, რომ:

ახალი შტრიხი ჩნდებოდა პოეტის ბიოგრაფიასა და იმდროინდელ სამწერლო ცხოვრებაშიც.

ამ უცნაური სიტყვის აღნაგობაზე დაკვირვება მკვლევარს მიახვედრებდა, რომ:

“ირმიგალი”, როგორც ლექსემა, აშკარად ინდივიდუალური სიტყვათქმნადობის ნიმუში გახლდათ: ჯგუფის სახელდებისათვის ხელოვნურად შექმნილი საკუთარი სახელი.

და ძალდაუტანებლად ჩნდებოდა კითხვა:

ხომ არ დაქარაგმებულიყო ამ გამოგონილ სიტყვაში რაიმე ინფორმაცია ჯგუფთან მიმართებით?

ამ კუთხით დეტექტივის ყურადღებას მიიქცევდა გალაკტიონის ახლო მეგობრის, მხატვრის, ხელოვნებათმცოდნისა და პოეტის – ირაკლი ტოფაძის პირადი წერილი პოეტისადმი, იმ ირაკლი ტოფაძის, რომელიც 1921-23 წლებში ხშირად ჩანდა გალაკტიონის გვერდით, ხშირადაც იბეჭდებოდა “გალაკტიონ ტაბიძის  ჟურნალის” ფურცლებზე, დახატავდა პოეტის პორტრეტსაც და ლექსსაც უძღვნიდა მას.

ბარათი დათარიღებულიყო 1928 წლის 3 აპრილით და გამოხატავდა აღფრთოვანებას გალაკტიონის ახალგამოსული “ზარნიშიანი წიგნით”: პოეტური ფორმების მრავალფეროვნებითა და ლექსთა სრულყოფილებით.

და აი წიგნის შეფასებასა და მეგობრის ტალანტით გულწრფელ აღტაცებას უნდა მოჰყოლოდა, ის პირადულ-ინტიმური პასაჟი, რომელიც თეიმურაზ დოიაშვილის ხელში მრავალისმეტყველი აღმოჩნდებოდა:

– გალაქტიონ, მე წავიკითხე შენი ლექსები “ირმიგალზე” და “კაცი, რომელმაც გაბედა” და ძლიერ გამეხარდა. მწამს შენი ძმობა ისე, როგორც არავისი. გმადლობთ, გმადლობთ, გალაქტიონ!

ირაკლი ტოფაძის მიერ ნახსენები ლექსიდან ერთი – “კაცი, რომელმაც გაბედა” – პირდაპირ დასახელებულიყო, ხოლო ლექსი “ირმიგალზე” შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ ის პოეტური ნიმუში “აივანზე”, რომელიც პირველად სწორედ “ზარნიშიან წიგნში” გამოქვეყნდებოდა და “ირმიგალიც” მარტო იქ იქნებოდა ნახსენები.

ირაკლი ტოფაძე გახლდათ ადრესატი ლექსისა “კაცი, რომელმაც გაბედა”. ავტოგრაფში მისი გვარ-სახელი სულაც სათაურად გატანილიყო, გამოქვეყნებულ ტექსტში კი უშუალოდ იხსენიებოდა:

მხოლოდ შენ იცი, ძმაო ირაკლი, უცნობი ქუჩის იდუმალებაო.

ეს ლექსი რომ გაეხარდებოდა და ძალიანაც გაეხარდებოდა მის ადრესატს, გასაგებია, მაგრამ… რატომღა უნდა გახარებოდა ლექსი “ირმიგალზე”?

მხოლოდ ერთადერთი მოტივით:

ირაკლი ტოფაძე, როგორც გალაკტიონის ახლობელი და თანამოაზრე, ირმიგალის ჯგუფის წევრი უნდა ყოფილიყო.

და ამ სავსებით სარწმუნო ვარაუდს მხარს უჭერდა ავტოგრაფია ლექსისა “აივანზე”, რომელიც თავდაპირველად ასე ბოლოვდებოდა:

აივანზე დგას შენი მხატავი ირაკლი, სული ირმიგალისაო…

მხატავი ირაკლი ანუ ირაკლი ტოფაძე მხოლოდ იმიტომ შეიძლება მოხსენიებულიყო “ირმიგალის სულად”, რომ უთუოდ ახლო კავშირში იმყოფებოდა ამ ლიტერატურულ ჯგუფთან.

მართალია პუბლიკაციისას ამ სტრიქონებს გალაკტიონი უკვე თავის პერსონას მოარგებდა: პოეტი, სული ირმიგალისაო, – მაგრამ ლექსში დარჩებოდა “ირმიგალი”, როგორც ხსოვნა მეგობართა თანამოაზრეობისა.

მკვლევარს არ გამორჩებოდა ერთი თითქოსდა უმნიშვნელო დეტალიც:

ირაკლი ტოფაძის ბარათში ჯერ დასახელებულიყო ლექსი “ირმიგალზე” და მხოლოდ ამის შემდეგ – “კაცი, რომელმაც გაბედა”.

და გაგვიზიარებდა თავის შთაბეჭდილებას:

თითქოს წერილის ავტორისათვის “ირმიგალი” უფრო მნიშვნელოვანი და ძვირფასი იყო, ვიდრე პერსონალური მოხსენიება, და თითქოს ეს სიტყვა რაღაც ისეთს ფარავდა, რაც მარტოდენ ძველი მეგობრებისათვის გახლდათ ცნობილიც და საზიაროც.

ნუთუ იმ პასაჟში ორგზის განმეორებულ მადლობას, “ძმობის” ხაზგასმასა და გალაკტიონის გამოყოფას ამ კუთხით მხოლოდ ის ლექსი იწვევდა, პოეტი ირაკლი ტოფაძეს სახელდებით რომ იხსენიებდა: მხოლოდ შენ იცი უცნობი ქუჩის იდუმალებაო?

მითუმეტეს ეს ლექსი მანამდეც იყო ცნობილი ადრესატისათვის “მნათობის” ფურცლებიდან.

და მკვლევარს უნდა გასჩენოდა ფიქრი, რომ:

“ძმობის” აქცენტირებაც და მადლობაც უფრო “ირმიგალს” უკავშირდებოდა, მის კონკრეტულ და ჯერაც ამოუცნობ მნიშვნელობას.

ჯერაც ამოუცნობსო…

მაგრამ დეტექტივი რისი დეტექტივია!..

და როდესაც გაისიგრძეგანებდა, თუ ვინ შეიძლება ყოფილიყო “ირმიგალის” წევრი გალაკტიონსა და ირაკლი ტოფაძესთან ერთად, ბუნებრივად გაახსენდებოდა მიხეილ ბოჭორიშვილი – გალაკტიონის სიჭაბუკის მეგობარი, 20-იანი წლების დასაწყისში განუყრელად მასთან რომ იმყოფებოდა და დიდ წვლილსაც შეიტანდა “გალაკტიონ ტაბიძის ჟურნალის” გამოცემაში.

და მეგობრის მიერ გაღმერთებას გალაკტიონი ყურადღებითა და სითბოთი რომ პასუხობდა, ეს თვალსაჩინოვდებოდა თუნდ იმ სტრიქონებით, რომელიც მიხეილ ბოჭორიშვილს ეძღვნებოდა:

გვიყვარდა როსმე, ძვირფასო მიშელ,

საღამოს ქარში ერთად ცხოვრება,

მზეებში ვქმნიდით მაშინ მე და შენ

და ქარი მარად გვემახსოვრება.

………………………

ოჰ, ყველაფერი გაქრა ქარივით,

სულო, ოცნებებს ვეღარავის ფენ,

მოსილი ძველი ნასიზმარევით

დავრჩით ქარივით ისევ მე და შენ.

 

ლექსი დაიწერებოდა 1921 წლის 31 ივლისს, ხოლო “მიშელი” რომ ნამდვილად მიხეილ ბოჭორიშვილს გულისხმობდა, ჩანდა გალაკტიონის ბარათიდან, რომელშიაც იგი ოლია ოკუჯავას მიშელ ბოჭორიშვილის ამბავს ატყობინებდა.

მკვლევარისათვის ძნელი წარმოსადგენი იქნებოდა, რომ:

მიხეილ ბოჭორიშვილი, რომელიც ყველა საქმეში მხარში ედგა გალაკტიონს, ირმიგალის ჯგუფის წევრი არ გამხდარიყო.

და შესაძლებლად მიიჩნევდა, რომ:

ჯგუფში სულაც სამი წევრი ყოფილიყო, “ირმიგალს” მხოლოდ სამი უახლოესი მეგობარი გაეერთიანებინა – გალაკტიონ ტაბიძე, მიხეილ ბოჭორიშვილი და ირაკლი ტოფაძე…

მიხეილ ბოჭორიშვილი “ირმიგალის” გეზს რომ იზიარებდა, ამის დასტური დეტექტივისათვის იქნებოდა მისი ლექსი “ახალი წელი”, გამოქვეყნებული “გალაკტიონ ტაბიძის ჟურნალის” 1923 წლის იანვრის ნომერში:

ჰო, მეგობრებო! ჩვენ აწ ნაცადი გზით სიარული არ გვიტაცებს, ჩვენ წინ იშლება ბილიკები უფრო ძნელი და მიმზიდველიო…

ეს ხომ იგივე კამჩატკა/ირმიგალის კონცეფცია გახლდათ, იგივე შემოქმედებითი სწრაფვა, რაც გალაკტიონის ლექსებსა და ჩანაწერებში იკითხებოდა.

ერთადერთი, რაც დღესდღეობით გაჭირდებოდა: თუ ვის მოსვლოდა აზრად ჯგუფის სახელწოდების შექმნა წევრთა სახელების პირველი მარცვლებით:

ირ-აკლი, მი-ხეილი და გალ-აკტიონი

ანუ ირ-მი-გალ-ი!

და აქ უნდა გახსენებულიყო მიხეილ ბოჭორიშვილის ბიოგრაფიული დეტალები:

მონაწილეობა აგვისტო-სექტემბრის აჯანყებაში. მისთვის, როგორც საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის კომიტეტისა და აჯანყების მთავარი შტაბის წევრისათვის, ბოლშევიკთა მიერ გამოტანილი სასჯელის უმაღლესი ზომა – დახვრეტა. ცოტა მოგვიანებით შეცვლა ამ სასჯელისა გადასახლებით. სამშობლოსათვის თავგანწირული ვაჟკაცის გამოცხადება “ხალხის მტრად” და მისი სახელის გაქრობაც კი.

და დეტექტიური ძიება ამ აკორდით უნდა დაგვირგვინებულიყო:

1927 წლის “რჩეულში” გალაკტიონი შეიტანდა ლექსს “აივანზე”, სადაც ახსენებდა “ირმიგალს”. და ეს გამოგონილი სიტყვა-აბრევიატურა ორი ძველი მეგობრის – გალაკტიონისა და ირაკლი ტოფაძის – სახელებთან ერთად შეფარულად რუსეთის ტრამალებში გადაკარგული მიხეილ ბოჭორიშვილის ხსოვნასაც შეინახავდა.

და ამგვარად უნდა გახსნილიყო, თუ რატომ გაიხარებდა ასე ძლიერ ირაკლი ტოფაძე პირველ რიგში ლექსით “ირმიგალზე”, და რატომ შესწირავდა მადლობას გალაკტიონს ძმობის გა უნარისათვის.

ეს ყოველივე მაინც მხოლოდ ვარაუდია?

ვარაუდია, მაგრამ – პავლე ინგოროყვას ჰიპოთეზებივით – ეჭვშეუვალი.

***

1912 წლის 22 ოქტომბერს გალაკტიონი ბარათს რომ მისწერდა მიხა ბოჭორიშვილს, ეს უფრო იქნებოდა ეპისტოლეს ფორმით შექმნილი ესეი, თანაც აღსარებითი ყაიდისა, გალაკტიონი თავის ყველაზე ღრმა, ყველაზე დაფარულ, ყველაზე სანუკვარ ფიქრებს რომ გაანდობდა მეგობარს; და ცდილობდა თავიც გაემხნევებინა და მიხაც: გული არ გაიტეხოო, – რომ შესთხოვდა და ურჩევდა:

– მომავალი ჩვენია, ვიძახოთ ასე და თუ არ იქნება ჩვენი მომავალი, ჯანდაბას იმისი თავი, ასე ვფიქრობ მე და ვწერ განუწყვეტლივ, სწერე შენც…

და კიდევ:

– მე კარგად ვიცი, რომ ხანდახან იმდენსა სწერ, რომ შენც გიკვირს, ხანდახან კი სულ ვერაფერს სწერ და გული მოგდის, ეს ხომ შენც გამოგიცდია! ნაწერები არასდროს ტყვილა არ დაიკარგება, სადმე შეაპარებ უსათუოდ.

რა უნდა ეღონათ ჭაბუკებს და:

ბედს დალოდებოდნენ.

და კიდეც მალე ამოანათებდა მათი ვარსკვლავი:

ასე სწამდა გალაკტიონს და მეგობარსაც ამ რწმენით მსჭვალავდა.

სხვა რომ არც არაფერი ვიცოდეთ მიხა ბოჭორიშვილზე, ეს ბარათიც კი თვალნათლივ წარმოგვიდგენს მის პიროვნებას – გალაკტიონის გულის მესაიდუმლეს, ამ მრავალმხრივ მნიშვნელოვანი ბარათის ადრესატის, უამრავ რეალიასა და ნიუანსს რომ გვიმჟღავნებდა გალაკტიონზე და… მასთან ერთად მიხა ბოჭორიშვილზეც.

ჯერ მარტო ამ ბარათის შთაგონებისათვის იქნებოდა ძვირფასი ამ კოლორიტული პიროვნების გვარ-სახელი ჩვენი მკითხველისათვის.

ჯერ მარტო ამ ბარათის შთაგონებისათვის უნდა ჩავძიებოდით მის პიროვნებასა და ბიოგრაფიას.

და აგერ ჩვენს თვალთახედვაში უნდა შემოცურებულიყო იმ ლიტერატურული ჯგუფის არსებობის ფაქტი, რომლის მიკვლევაც კიდევ უფრო გაგვიმძაფრებდა მიხა ბოჭორიშვილის სილუეტის წარმოჩენა-წარმოსახვის სურვილს.

თეიმურაზ დოიაშვილი იმ მხრივაც შემოიყვანდა ამ სახელს ლიტერატურულ მიმოქცევაში, რომ:

მისი თაოსნობით მომზადებული ქრესტომათიის პირველ წიგნში “რას იტყვის ჩემზე შთამომავლობა (გალაკტიონ ტაბიძის პოეზიის რეცეფცია ქართულ ლიტერატურათმცოდნეობაში)”, რომელიც მოიცავს 1910-1960 წლებს, ჩაერთვოდა ფრაგმენტი მიხა ბოჭორიშვილის – მირბახის ფსევდონიმით გამოქვეყნებული – სტატიიდანაც: “1922 წლის ლიტერატურულ კრიტიკის მიმოხილვა” (“გალაკტიონ ტაბიძის ჟურნალი”, 1923, 1 იანვარი).

დაიწყებდა მიმოხილვას ჟურნალ “ლომისით”, ვინაიდან ამ ჟურნალს პირველს შემოეღო 1922 წლის კარი და ამ წლის “მეფეხურად” წარმომდგარიყო.

და ამ პირველივე ნომერში მოთავსებულიყო გალაკტიონ ტაბიძის “პოეზია უპირველეს ყოვლისა”.

მიხა ბოჭორიშვილი ამ სტატიის მნიშვნელობას იმ მხრივ გამოჰკვეთდა, რომ:

გალაკტიონის წერილებს ამ წელს პირველად ეცნობოდა ქართველი საზოგადოება, თანაც რა სტატიას – რომელიც გადაჭრით აცხადებდა, თუ რა გეზი უნდა აეღო ქართულ ხელოვნებას: პოეზია უპირველეს ყოვლისა, დაიწვით პოეზიის კოცონზეო, მოუწოდებდა იგი ქართველ ხელოვანთ.

და მიმოხილვის ავტორი ამ ციტატას დაიმოწმებდა:

– ჩვენ უნდა ვიყვეთ ერთის მხრით მომავალ საუკუნეთა დღესასწაულის პლანეტარულ ქაოსის გამომხატველი და მეორე მხრით ნაციონალური სახეების მძებნელი.

და აღშფოთებას გამოთქვამდა გალაკტიონი, რომ ზოგიერთი თანადროული პოეტი ცდილობდა წარსულისათვის გვერდი აევლო, მომწყდარიყო მშობლიური ხელოვნების ცხოველ ნაკადს. გრძნობდა, რომ ეს იქნებოდა დაღუპვა ქართული ხელოვნების და ამიტომაც შეაგონებდა თანამოკალმეთ: წარსულს ნურავინ მიიჩნევს უმნიშვნელოდ დაკარგულადო.

უარყოფდა აგრეთვე “კაფე-შანტანების პოეზიას”, ასერიგად გაღმერთებულს ერთი ჯგუფის მიერ, იმ “ერთ ჯგუფში” გამჭვირვალედ რომ იგულისხმებოდა ცისფერყანწელთა ორდენი.

საკმარისად არ მიიჩნევდა “არტისტული ყვავილების” შემოქმედი, რაც აქამდე ყოფილიყვნენ პოეტები ხალხთან, და მოითხოვდა, რომ ხალხში ტრიალი მეტი სითამამით ხორცშესხმულიყო. საუკუნე მომწიფებულიყო მათთვის, ვინც მიდიოდა ხალხში, საუკუნე გათენებულიყო მათთან ერთად და მათთანვე ჩაესვენებოდა.

და დაე ყველა აღებეჭდა გულის ფიცარზე გალაკტიონური რწმენა:

– რომანტიზმი ყოველთვის იყო, არის და იქნება ხელოვნების ერთ უმთავრეს თვისებათ.

მირბახი მკითხველს იმასაც აუწყებდა, რომ:

თავისი შეხედულება ხელოვნებაზე გალაკტიონს კიდევ უფრო ნათლად წარმოეჩინა სრულიად საქართველოს მწერალთა კავშირის საბჭოს მიერ გამოცემული “პოეზიის დღის” მოწინავე წერილში, რომელიც ირწმუნებოდა, რომ:

ჩვენს პოეზიაში ისმოდა ნამდვილი, განცდილი, სისხლით გამოსყიდული წამება და ჯვარცმა. არ შეიძლებოდა ცხოვრება მხოლოდ წარსულით, ცხოვრება წინ მიდიოდა და პოეტი არ შეიძლებოდა ჩამორჩენოდა მას:

– ჩვენთვის ძვირფასია ძველი ღმერთები, მაგრამ ჩვენ გვყავს ახლებიც, რომელნიც შეეფერებიან ჩვენს დროს, საქართველოსთვის უპირველეს ყოვლისა არსებობს პოეზია, და პოეტებისათვის უპირველეს ყოვლისა – საქართველო.

და მიხა ბოჭორიშვილი თავის მხრივ მიადევნებდა, რომ:

უფრო გამძაფრებით აკივლებულიყო აქამდე ნაზი და მისუსტებული ხმა ცისფერი რომანტიკოსის გალაკტიონ ტაბიძისა მისი სახელწოდების ჟურნალის პირველივე გვერდზე.

აქ იგი არამარტო მსჯელობდა პოეზიაზე, უკვე მოწოდებით გამოდიოდა და დევიზად მოჰქონდა:

– ან სიკვდილი, ან განახლება.

და გრძნობდა რა, რომ თანადროულობა შეუბრალებელ კლანჭებში ახრჩობდა ძველს, განჭვრეტდა, რომ ამ საბედისწერო მკვლელობას გადარჩებოდა მხოლოდ ის, რაც ძლიერი გახლდათ არამარტო დღეს, არამედ საუკუნეებში.

და აღარ შეიძლებოდა შეჩერება ერთ წერტილზე.

აღარ შეიძლებოდა ძველის გადამღერება.

და ასდევდა მიხა ბოჭორიშვილი გალაკტიონურ მისწრაფებასა და სულისკვეთებას:

რითმებში ახლა უნდა ისმოდეს პლანეტათა შეჯახებანი, ქართული ხმა უნდა ისმოდეს ამ ფანტასტიკურ დროსო.

არც გვიკვირს, რითმის ჯადოქარი ასეთ მაგიურ, მისტიკურ მნიშვნელობას რომ მიანიჭებდა – პლანეტათა შეჯახების ხმოვანებასაც კი დააკისრებდა.

და კიდევ ერთ ამონარიდს შესთავაზებდა მკითხველს მირბახი:

– სისხლში მცურავ და მძიმედ დაჭრილმა ჯარისკაცმა თოფის ლულაზე ააფრიალა თეთრი ჩვარი. მას შემდეგ თქვენ რაღაც სამუდამოდ დაჰკარგეთ, ძვირფასო ძმებო, ამაოდ ეძებთ მას მშობლიურ ქალაქებში, სახლებში, ქუჩებში. მე ვამბობ გადაჭრით. საქართველოს ყოველ კუთხეში იპოვით თქვენ ნანგრევებს წარსულისას, მაგრამ სიმშვიდესა და მოსვენებას ვერსად ვერ იპოვით. აირჩიეთ: “განახლება ან სიკვდილი”.

და ამ მსჯელობას მირბახი შეაჯამებდა იმ დებულებათა ჩამოთვლით, გალაკტიონს რაც წამოეყენებინა პოეზიის სფეროში:

რომ ქართველი ხელოვანი უნდა ყოფილიყო ხალხში და ხალხთან ერთად,

რომ ქართველი ხელოვანი უნდა ყოფილიყო ერთი მხრივ მომავალ საუკუნეთა თანამგზავრი და მეორე მხრივ – ნაციონალურ სახეთა მძებნელი,

რომ ქართველ ხელოვანს უნდა უარეყო კაფეების პოეზია,

რომ ქართველი ხელოვანი ვერ უნდა დაკმაყოფილებულიყო მარტო წარსულით, მარტო ძველი ღმერთებით,

და რომ ქართველი ხელოვანის დევიზი ამ საბედისწერო ხანაში უნდა ყოფილიყო: ან სიკვდილი, ან განახლება.

ნეტა თუ ფიქრობდა გალაკტიონი, რომ უკვე ამოენათებინა მის ვარსკვლავს?

თუ… უფრო დიდი ამონათება-გაბრწყინება მომავალში ეგულებოდა?

განახლება ან სიკვდილიო, – ჯავარზე კი იდგა და თამამად უსწორებდა მზერას პლანეტათა შეჯახებასაც…

განახლება ან სიკვდილიო, – უდასტურებდა მიხა ბოჭორიშვილიც.

***

ამ აღსარებითი ყაიდის ბარათს შემოქმედებითი ლაბორატორიის ერთი სარკმელიც უნდა შეეღო.

და იმის წარმოსაჩენად, თუ როგორ შეიქმნებოდა მიხეილ ბოჭორიშვილის მოთხრობა “მიმოზა” გალაკტიონ ტაბიძის ლექსის _ “თვით მიმოზა” – შთაგონების წყაროდ, მისგან აღძრული ემოციებისა და განსჯის შედეგად, თეიმურაზ დოიაშვილი საგანგებო ესეისა თუ ლიტერატურული დეტექტივის დაწერას დაისაჭიროებდა: “მე მიმოზა დავინახე”.

შექმნით შეიქმნებოდა, თუმც… დიამეტრალურად საპირისპიროს მოთხრობის ჩანაფიქრისა და შინაარსისა?

ასე კი მოხდებოდა… და ამ მიზეზსაც განგვიმარტავდა მკვლევარი ღრმა ფსიქოლოგიური ჩაძიების წყალობით.

მხატვრული თვალსაზრისით: “მიმოზა” ტიპური ნიმუში გახლდათ ბანალური, მოვლენათა ზედაპირზე მცოცავი რეალიზმისა, ტრაფარეტული სიუჟეტის მქონეც და სტილურ-გამომსახველობითი ფორმის მხრივაც – ღარიბი. და “ახალი პროზის” გამოძახილი აქ ეგრეთწოდებული ემანსიპირებული ქალის სექსუალურ მიდრეკილებათა დეკლარირებაში თუ შეინიშნებოდა.

– ასეთი თემატურად და სტილურად მოძველებული მოთხრობა შეუძლებელია მოსწონებოდა ჭაბუკ გალაკტიონს, რომელიც არც გემოვნებასა და კრიტიკულ ალღოს იყო მოკლებული და თანამედროვე მოდერნისტული პროზის ტენდენციებსაც მეტ-ნაკლებად იცნობდა.

მიუხედავად ამისა:

ეს მოთხრობა რაღაც შეუყვარდებოდა და… ოთხჯერ მაინც გადაიკითხავდა!..

სავსებით სამართლიანადაც აღნიშნავდა, რომ: მიმოზას ტიპი ჩვენი, ქართული არ გახლდათ, – ხოლო რაც ხიბლავდა ამ პერსონაჟში, ეს იყო ჩუმი, დაფარული მელანქოლია, რომელიც იქაც კი იჩენდა თავს, სადაც ვითომ სიხალისე მეფობდა.

და მის ამ სიამაყეს რაღაც სხვა, უფრო ძლიერი გულის სევდით გამოწვეულად მოიხსენიებდა ამ მრავალმხრივ მნიშვნელოვან პირად წერილში: დაუკმაყოფილებლობით, ვნებით, ადამიანებისადმი სარკასტული დაცინვით და რაღაც სასწაულებრივ მოლოდინში გარინდებული გრძნობით.

პერსონაჟისა და მისი ხასიათის ამგვარი ინტერპრეტაციის შედეგად თეიმურაზ დოიაშვილს ისეთი შთაბეჭდილება დარჩენოდა, თითქოს მკითხველის წინაშე მდგარიყოს რომანტიზმის გმირი, ქალად გადაცმული ლორდ ბაირონის დონ ჟუანი – იმედგაცრუებული, დაუკმაყოფილებელი, სევდიანი, მელანქოლიური, ამაყი, ვნებიანი, საზოგადოებისადმი სარკასტულად განწყობილი _ და არა ფუქსავატი, ხორციელი ავანტიურების მაძიებელი, ჯოვანი ბოკაჩოს ყველაზე პიკანტური ნოველების მაღმერთებელი მიმოზა.

ავტორთან პირადი ურთიერთობის, მეგობრობის გამოისობით გალაკტიონი ისეთ “სიღრმეში შეფარულ” ღირსებებს მიაწერდა “მიმოზას”, რაც ამ მოთხრობას რეალურად არ გააჩნდა.

– გალაკტიონის უცნაურ ინტერპრეტაციაში, არსობრივად, მისი ესთეტიკური პოზიციაა გამჟღავნებული, ანუ ის, თუ როგორი გმირის ხილვა სურდა მას, და არა მოთხრობის პერსონაჟის მის მიერვე გამოგონილი თვისებებით აღტაცება.

და როდესაც შექმნიდა ლექსს “თვით მიმოზა”, რა გასაკვირია, რომ: მიმოზა პოეტური ხორცშესხმა ყოფილიყო მისივე ინტერპრეტაციისა – სიმბოლოდქცეული რომანტიკული სახე, სრული ანტიპოდი “ქვეყნიურ ვნებით მოწამლული” პირველწყაროს მიმოზასი.

და სწორედაც გალაკტიონის მიმოზას ახლდა “ჩუმი, დაფარული მელანქოლია”, ცხოვრებისაგან გამდგარი მარტოსულის სიამაყე და რაც მთავარია “რაღაც სასწაულებრივ მოლოდინში გარინდებული” რომანტიკული გრძნობა – ანუ ყოველივე ის, რასაც – მოთხრობის რეალიების სრული უარყოფით! – მიაწერდა ინტერპრეტატორი მიხეილ ბოჭორიშვილის პერსონაჟს.

რაც იყო თუ როგორც იყო:

გალაკტიონის “თვით მიმოზა” მეგობარი პროზაიკოსის მოთხრობის უშუალო შთაგონებით არის შექმნილი და ეს რეალია ყოველთვისაც აღინიშნება არამარტო ამ ლექსის ესთეტიკური ანალიზისას, არამედ გალაკტიონ ტაბიძის მრავალტომეულის აკადემიური გამოცემის კომენტარ-ექსკურსებში, მიხეილ ბოჭორიშვილის სახელიც და “მიმოზაც” სოლიდურად რომ წარმოდგება ამ ექსკურსში, რაც მთლიანად დაეყრდნობა თეიმურაზ დოიაშვილის ლიტერატურულ დეტექტივს და გაათვალსაჩინოებს მკითხველის თვალწინ პოეტის შთაგონების ხელშესახებ კონტურებსა თუ ფარულ ხვეულებს.

***

დეტექტიური ძიების მონაპოვარი დეტექტიური ძიების მონაპოვრად.

გალაკტიონის ბიოგრაფიისა და 20-იანი წლების სალიტერატურო ცხოვრების შევსება შევსებად და:

ნარკვევი ერთხელ კიდევ შეგვახსენებს ჩვენს მოვალეობას მიხეილ ბოჭორიშვილის წინაშე: როგორც მწერლისა და როგორც ეროვნულ-პოლიტიკური მოღვაწის.

არ უნდა შეველიოთ ამ პიროვნებას და არ გავწიროთ დავიწყებისათვის, ანუ: არ გავიზიაროთ ბოლშევიკურ-კომუნისტური მოთხოვნა და მცდელობა მიხეილ ბოჭორიშვილის სახელის გაქრობისა.

***

თუ რამ დაიწერებოდა მიხეილ ბოჭორიშვილზე, თუ რამ მოიკრიბებოდა, წვრილმანი თუ მსხვილმანი, ყველაფერი თავს მოიყრიდა მანანა კვატაიას ნარკვევებში, ბიოგრაფიული ქარგა ზოგად შტრიხებში კანთიელად რომ გამოიკვეთებოდა.

დაიბადებოდა ტყიბულში, 1890 წელს, ქუთაისის სასულიერო სასწავლებელში სწავლისას დაუახლოვდებოდა გალაკტიონს, ერთხანს იმასწავლებლებდა ჯვარისაში, მერე ახალდაარსებული მწერალთა კავშირის წევრიც რომ უნდა გამხდარიყო და მისი მდივანიც.

დემნა შენგელაიას ახსოვდა მისი მოღვაწეობა “გალაკტიონ ტაბიძის ჟურნალში”, როგორც ამ გამოცემის სულისჩამდგმელის, ტექნიკურ და სამეურნეო საკითხთა მომგვარებლის, გალაკტიონს თვალებში რომ შეჰყურებდა და შესციცინებდა და სამარის კარამდე მის უერთგულეს და თავდადებულ აბჯართმტვირთველადაც დარჩებოდა. დემნა შენგელაიაზეც საკმაო ამაგი ექნებოდა – უმფარველებდა და შეაგულიანებდა.

1924 წლის 4 სექტემბერს უნდა დაეპატიმრებინათ როგორც მემარჯვენე ესერი, პარიტეტული კომიტეტის წევრი და აგვისტოს აჯანყების ერთ-ერთი ხელმძღვანელი.

ეს მოხდებოდა შიომღვიმის მონასტრის მიდამოებში, მასთან ერთად რომ შეიპყრობდნენ კონსტანტინე ანდრონიკაშვილს, იასონ ჯავახიშვილს, მიხეილ იშხნელს, გიორგი ჯინორიასა და სხვებს. და “ჯაყოს ხიზნების” ფინალურ აკორდად აღბეჭდილ ფრაზაში შიო მღვიმელის ხსენებით მიხეილ ჯავახიშვილს უნდა მიენიშნებინა ამ ტრაგიკულ მოვლენაზე, მიხეილ ბოჭორიშვილის სახებასაც რომ უნდა გაეელვა იდუმალად.

მიხეილისათვის ჯერ დახვრეტა უნდა მიესაჯათ, მერე კი დახვრეტის განაჩენი შეეცვალათ 10-წლიანი პატიმრობით სასტიკის იზოლაციის პირობებში. და აღსასრული უნდა ეპოვნა ტომსკის ოლქის საკონცენტრაციო ბანაკში 1943 წელს.

გატაცებული რომ გახლდათ მცირე ფორმის პროზით, ერთ ვრცელ მოთხრობასაც დაწერდა “მეტეხი”, ცალკე წიგნადაც რომ გამოსცემდა, ისევე როგორც “ეტიუდებს”, თარგმნიდა კნუტ ჰამსუნის რომანს “შიმშილი” და დაწერდა პიესასაც “ვნების ბრჭყალებში”, რომელსაც დასადგმელად გადასცემდა შალვა დადიანს.

ორივე წიგნს მოწონებით გამოეხმაურებოდა იოსებ გრიშაშვილი, რომელიც აღნიშნავდა მიხეილ ბოჭორიშვილის ნიჭიერებას, ღირსებად კი მიუთვლიდა, რომ იგი არ ესწრაფოდა პოპულარობას. “მეტეხს” შეაფასებდა როგორც ლამაზ პოემას, საღი ლირიზმით დატვირთულს… დაუფასებდა სიახლის განცდებს, საგულისხმო ქვეტექსტებსა და აფორისტულ გამონათქვამებს.

ეს ყველაფერი კარგი, მაგრამ ჯერაც მოსაძიებელი გვაქვს მიხეილ ბოჭორიშვილის ყველა ნაწერი, მიმობნეული იმჟამინდელ პერიოდიკაში, რათა ხელშესახებად გამოიკვეთოს მისი შემოქმედებითი პორტრეტი, საგულისხმო მხარე ეროვნული გმირისა.

***

იატაკქვეშეთში გადადიოდა ნამდვილი ისტორიაც, და მისი მოქმედი პერსონაჟებიც იატაკქვეშეთს თუ შეეფარებოდნენ, იმ ფარულ მდინარებას.

მაგრამ გაელვებით ხომ მაინც გაიელვებდა მათი ვინაობა ოფიციალური პრესის ფურცლებზეც, ნაშთად, ქარაგმად, მაგრამ მაინც ხომ კრთოდა და ელვარებდა.

ქაქუცა ჩოლოყაშვილის ხსოვნა ამ მიძღვნას შეეფარებოდა: თ. ჩ-ლს.

და ხსოვნა მიხეილ ბოჭორიშვილისა – ამ გამოგონილ სიტყვა-აბრევიატურას: ირმიგალი.

ანუ – გაღწევის მცდელობას უფრო მიღმა, უცხო მიწისა თუ ნაპირისაკენ, ახალი პლანეტისა თუ მატერიკის აღმოსაჩენად, რომელთაც არ იცნობდა არც გეოგრაფიული რუკა და არც ასტრონომიული, მაგრამ სიხარულით უნდა შეგებებოდა რუკა პოეზიისა…

ორ ასოდ ანათებდა მიხეილ ბოჭორიშვილზე დაქარაგმებული მინიშნება გალაკტიონის ლექსში, თავის დროზე ირაკლი ტოფაძეს იოლად რომ უნდა ამოეცნო ეს შიფრი, ჩვენს დროში კი თეიმურაზ დოიაშვილს უნდა გაეხადა ყველასათვის საცნაური და სახილველი ძმობისა და თანამოაზრეობის ეს ძეგლი.

***

მებრძოლთ იტაცებდათ ზღვა უდაბური.

თვითონ მის ფრთებში ბრუნავდა გრიგალი.

თავით გაეკვეთა ღრუბლისებური: აეროს რიგი და ირმიგალი…