პოლიტიკურ კულტურაზე ბევრგან და ხშირად ვსაუბრობთ. ვსაუბრობთ მასზე სოციალურ სივრცეში, სოციალურ მედიასა თუ საგანმანათლებლო ინსტიტუტში. ვსაუბრობთ მასზე ირიბად, როდესაც ჩვენ დამოკიდებულებასა თუ ქმედებას გამოვხატავთ ქვეყანაში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესების მიმართ. ვსაუბრობთ მასზე პირდაპირ, როდესაც პოლიტიკური სისტემის ნორმატიულ კატეგორიზაციას ვახდენთ. მაგრამ ზუსტად რა არის პოლიტიკური კულტურა? როგორ შეიძლება გავზომოთ ან სულაც გავიგოთ თუ რა ტიპის პოლიტიკური კულტურა გვაქვს? 

თავად ეს ცნება ჯერ კიდევ XVIII-XIX საუკუნის გერმანელი მოაზროვნის, იოჰან გოტფრიდ ჰერდერის შრომებში გვხდება. ამ ტერმინს იყენებს ასევე ლენინიც.[1] თუმცა, პოლიტიკური კულტურის სისტემატურ კვლევაზე დაკვეთა ამერიკული პოლიტიკური მეცნიერების წრეებში 1950 წლებიდან ჩნდება. სოციალური და პოლიტიკური მეცნიერებების სამეცნიერო დღის წესრიგში პოლიტიკური კულტურის სისტემური კვლევის აუცილებლობაზე გაბრიელ ალმონდმა 1959 წელს დაწერა. თუმცა, პოლიტოლოგმა რონალდ ინგლეჰარტმა 1988 წელს პოლიტიკური კულტურის კვლევას უფრო სრულყოფილი ხასიათი მისცა. სტატიაში სახელწოდებით „პოლიტიკური კულტურის რენესანსი“ [2], რომელიც დაიბეჭდა ერთ-ერთ წამყვან აკადემიურ ჟურნალში, ინგლეჰარტი პოლიტიკური კულტურისა და დემოკრატიის კორელაციაზე საუბროდა. იმისდა მიუხედავად, რომ დემოკრატია თითქმის შეუძლებელია გარკვეული ეკონომიკური წინსვლის გარეშე, წერდა ინგლეჰარტი, ეკონომიკური წინსვლა თავისთავად ვერ ქმნის დემოკრატიას. დემოკრატია კი საზოგადოებაში ნდობის მაჩვენებლით, დემოკრატიული ინსტიტუტების სიძლიერითა და საერთო ფუნდამენტური კულტურული კოდებით უფრო დიდი წარმატების შანსს ფლობს, ვიდრე მათ გარეშე. პოლიტიკური კულტურა კი ამ პროცესის ერთ-ერთი ცენტრალური ფაქტორია (ინგლეჰარტი 1988: 1229). მისი ამ, დღევანდელი გადმოსახედიდან, ტრივიალური დაკვირვების შემდეგ, პოლიტიკური კულტურის კვლევაშიც ბევრი რამ შეიცვალა, რადგან შეიცვალა როგორც პოლიტიკის გვარობა, ასევე ცვლადია თავად კულტურაც როგორც დროში, ისე ისტორიულ თუ სხვადასხვა სტრუქტურულ კონტექსტში. 

თავად ცნება „პოლიტიკური კულტურა“ ერთი შეხედვით საკმაოდ დამაბნეველია და უზუსტო. ზუსტი მახასიათებლების განსაზღვრის არქონის პირობებში ის ანალიტიკურად უსარგებლოა. ნებისმიერი სახის ნორმატიული კლასიფიკაცია – „კარგი თუ ცუდი“ პოლიტიკური კულტურა, „ცივილიზებული თუ არაცივილიზებული“ პოლიტიკური კულტურა – განწირულია საბაზისო ეპისტომოლოგიური თუ მეთოდოლოგიური ფიასკოსთვის. ამიტომ არის არსებითი ავხსნათ თუ რას ვგულისმობთ, როცა პოლიტიკურ კულტურაზე ვსაუბრობთ. რადგან არ არსებობს პოლიტიკური კულტურის უნივერსალური დეფინიცია, შეგვიძლია (კონტექსტს-სპეციფიკურ გარემოში) დავაზუსტოთ, რომ პოლიტიკურ კულტურაზე საუბარში ვგულისხმობთ პოლიტიკური ცხოვრების ღირებულებით ასპექტებს. უფრო კონკრეტულად, პოლიტიკურ კულტურაზე საუბრისას ვგულისხმობთ კულტურული გარემოებების გათვალისწინებით ჩამოყალიბებული პოლიტიკის კეთების თამაშის წესებსაც, რომლებიც მუდმივად დინამიური ისტორიული და პოლიტიკური კონტექსტების პარალელურად იცვლება. ეს თამაშის წესები ეფუძნება, როგორც ქვეყნის განვლილ ისტორიას, ასევე ცვლად აწმყოს და საზოგადოების პოლიტიკურ  წარმოდგენებსა თუ ქცევებს. ამიტომაც არ არსებობს მზა რეცეპტები, არც პოლიტიკური კულტურის ჩამოყალიბებისთვის  და არც ამ პროცესის თანმდევი გვერდითი მოვლენების ასაცილებლად.  

თუმცა, ჩემთვის ერთი რამ შედარებით ცალსახაა: პოლიტიკური კულტურა განასხვავებს ჯგუფს საზოგადოებისგან. განსხვავებით ჯგუფისგან, საზოგადოებას აქვს საერთო პოლიტიკური და ისტორიული წინაპირობა, რომ გაჩნდეს საზიარო კულტურული ველი. ეს კულტურული ველია, პირობითად რომ ვთქვათ, ინტელექტუალური მტვერსასრუტი – დისკურსული სივრცეა, რომელშიც სოციალურ და პოლიტიკურ პროცესებთან დამოკიდებულების საბაზისო წარმოდგენები და წესები ერთიანდება. ეს წარმოდგენები და განწყობები კი შეიძლება ეხებოდეს როგორც ინდივიდის როლს საზოგადოებაში, ასევე თანასწორობისა თუ იერარქიის საკითხებს, სტაბილურობასა და ცვლილებაზე ზოგად შეთანხმებულ ჩარჩოს და ა.შ.. [3] ქართულ პოლიტიკურ კონტექსტში რომ გადმოვიტანოთ, სწორედაც რომ პოლიტიკური კულტურა ადგენს ზოგად ჩარჩოს თუ რაზე არიან პოლიტიკოსები და სხვადასხვა ინტერესთა ჯგუფები „წამსვლელი“ პოლიტიკურ კონკურენციაში მოსაგებად. 

მაგრამ რა ადგენს პოლიტიკური კულტურის ჩარჩოს? ჩემი მოკლე პასუხია – ერი-სახელმწიფო.  ისტორიულ კონტექსტში თუ შევხედავთ, საბჭოთა კავშირის დანგრევის შემდეგ, არსებული ეკონომიკური სიდუხჭირე, დაკარგული ტერიტორიები, სამოქალაქო ომი, რუსული აგრესია 2008 წლის აგვისტოში და ქვეყნის შემდგომი მცოცავი ოკუპაცია, ათასობით უსახლკაროდ დარჩენილი დევნილი და მათი ერ- სახელმწიფოში ინტეგრაციის პრობლემები, პოლიტიკური პოლარიზაცია, უნდობლობა ფორმალური ინსტიტუტების მიმართ, კლიენტალიზმის პრაქტიკა, ყველა ის ფაქტორებია, რომელთაც ჩვენი პოლიტიკური კულტურის ჩამოყალიბებაზე უმნიშვნელოვანესი გავლენა მოახდინა და დღესაც ახდენს. ეს მსჯელობა თუ ზუსტია, გამოდის, რომ პოლიტიკური კულტურა სხვა მნიშვნელოვან კომპონენტებთან ერთად, ინსტიტუციურად ამწიფებს თანამედროვე ერი-სახელმწიფოს ჩამოყალიბებას. თუმცა, ამავდროულად, ერი-სახელმწიფო და მასში მოქმედი ფორმალური თუ არაფორმალური ინსტიტუტები თავად აყალიბებენ პოლიტიკურ კულტურას [4]. მაგალითად, პოლიტიკური პარტიები, სამოქალაქო საზოგადოების ორგანიზაციები და ჯგუფები თუ სახელმწიფო ინსტიტუტები, ისევე როგორც რელიგიური ინსტიტუტები, პოლიტიკურ პროცესებზე გავლენის ხარისხთან შესაბამისობაში, თანამონაწილეობენ პოლიტიკური კულტურის შექმნაში. ზუსტადაც რომ პოლიტიკური დივიდენდების მომტანია წინასაარჩევნოდ (კამერების წინ) ეკლესიაში დანთებული სანთელი  და ამის გამოა, რომ ბოლო 30 წლის მანძილზე,  ხშირად ვხედავთ წინასაარჩევნოდ მომლოცველ პოლიტიკოსებს ეკლესიაში. იმ კონფიგურაციის პოლიტიკური კულტურა, რაც დღეს საქართველოში ჩამოყალიბების პროცესშია, ასეთი ტიპის რელიგიურ-პოლიტიკურ აქტებზე დაკვეთას ქმნის. 

კულტურული ორიენტირების ჩამოყალიბების პროცესი სოციალიზაციის სხვადასხვა ფორმით ხორციელდება. მაგალითად, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ, საზოგადოებაში ახალი ღირებულებებისა და კულტურული ნორმების შეთვისების პროცესს საქართველოში სხვადასხვა თანმდევი გვერდითი მოვლენა ახლდა. ახალი ღირებულებების ათვისების პროცესში, საზოგადოების ნაწილისთვის სოციალიზაცია გაიგივებულ იქნა ეროვნული იდენტობის მახასიათებლების (ენის, რელიგიის, სარწმუნოების) ირგვლივ ეთნოცენტრისტულ მობილიზაციასთან. თუ შევაჯამებთ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდგომი პერიოდის პოლიტიკურ დისკურსს, ეროვნულ და ეთნიკურ კატეგორიებს შორის ზღვარი ფაქტობრივად არ არსებობს. სოციალური მაკრო-კატეგორია „ქართული“ აპრიორი გულისხმობდა „ეთნიკურ“ სავარაუდოდ მართლმადიდებელ ქართველს. მაგალითად, 1990-იანი წლების ფართოდ გავრცელებული პოლიტიკური სტრატეგია იყო, პოლიტიკოსების და საჯარო ინტელექტუალებისთვის საკუთარი „არაქართული“ წარმომავლობისა თუ ოჯახის წევრების „არაქართული“ გვარის დისკრედიტაციის მიზნით შეხსენება. ამ პერიოდის პოლიტიკური კულტურა მკვეთრად პოლარიზებულია,  სამოქალაქო ინსტიტუტები კი სუსტი. პოლიტიკურ დღისწესრიგში არის რადიკალიზმზე დაკვეთა, რასაც სოციალიზაციის ხარიხზე აქვს მკვეთრად ნეგატიური გავლენა. პარტიების მიმართ ნდობა არის მცირე. იქმნება ერთგვარი პოლიტიკური ანტიკულტურა, სადაც პრაქტიკულად არ არსებობს საზოგადოების პოლიტიკური ქცევის კულტურული მოდელი. 

 „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, სახელმწიფო ინსტიტუტების რეფორმებისა და მკვეთრი გაძლიერების ფონზე, პოლიტიკურ კულტურაში ხდება ნაციონალიზმის შედარებით ინკლუზიური ინსტიტუციური პრაქტიკის დამკვიდრება. ეს, გარკეულწილად, ცვლის პოლიტიკურ კულტურასაც. თუ რევოლუციამდე, ეთნიკური წარმომავლობის მინიშნება პასპორტში ანტისაბჭოთა ნაციონალიზმის პრაქტიკის ინსტიტუციური გამოხატულება იყო, რევოლუციის შემდეგ პასპორტებიდან ქრება ეთნიკური წარმომავლობის მიმანიშნებელი კომპონენტი. ყველა, განურჩევლად მათი ეთნიკური წარმომავლობისა, ხდება პირველ რიგში ეროვნებით (და არა ეთნიკურად) ქართველი. ნაციონალიზმის ამ მოდელში, ეროვნებით ქართველი, გულისხმობს ტერიტორიული თუ სამოქალაქო ჩარჩოს ქვეშ გაერთიანებული ადამიანების ერთობას, რომელშიც ეროვნული იდენტობის მახასიათებლები (კულტურა, ენა, სარწმუნოება და ა.შ.) თვითმყოფადია, მაგრამ ერ-სახელმწიფოში არსებული სხვა ეროვნული იდენტობის მახასიათებლების მიმართ თანასწორი. სწორედაც რომ „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ, ჩვენს პოლიტიკურ კულტურაში მკვიდრდება სამოქალაქო ნაციონალიზმის რიტორიკა, რაც ეთნოკულტურული ნაციონალიზმის საპირწონედ პოლიტიკურ ბაზარზე დომინანტური ხდება. უფრო მეტი, ეთნიკური უმცირესობა ერთვება საჯარო პოლიტიკაში და სწავლობს ქართულ ენას. 

თუმცა, ეთნიკური ინკლუზიურობის პარალელურად, პოსტრევოლუციური პოლიტიკური კულტურის მთავარ მახასიათებლად (დღევანდელ დღემდე), ხდება პოლარიზაცია. მართალია, პოსტრევოლუციურ საქართველოში, პოლიტიკური ოპონენტები სამოქალაქო ომში არ ებმებიან ერთმანეთის წინააღმდეგ, მაგრამ პოლიტიკური თამაშის წესის განუყოფელ ნაწილად ხდება  ოპონენტების სხვადასხვა ფორმებით დევნა (პოლიტიკური ნიშნით დაპატიმრება, დისკრედიტაცია, პირადი ჩანაწერებით შანტაჟი და ა.შ.). ბოლო 17 წლის მანძილზე, ორი მთავარი პოლიტიკური ძალა, ძირითად,  ბრძოლის სტრატეგიად ირჩევს ოპონენტების დისკრედიტაციას, პოლიტიკურ დევნას და სახელმწიფო ინსტიტუტების პოლიტიზირებას. იცვლებიან პარტიული ლიდერები და მოქმედების ფორმა. თუმცა მსგავსია პოლიტიკური სტრატეგიის შინაარსი. მკვეთრი პოლარიზების ფონზე, განსაკუთრებით საყურადღებოა სამოქალაქო საზოგადოების და თავისუფალი მედიის აქტიურობა, რამაც პოლიტიკურ კულტურაში რელიგიურ შეუწყნარებლობასთან ბრძოლის და გენდერული სენსიტიურობის ელემენტების დამკვიდრების მხრივ მნიშვნელოვან პროგრესს მიაღწია. 

შეძლებს თუ არა ქართული სამოქალაქო საზოგადოება, არსებული პოლიტიკური კულტურით, ტრანზიციის ფაზიდან შემდგარი დემოკრატიული სახელმწიფოს ფაზაში საბოლოოდ გადასვლას და რა დროა ამისთვის საჭირო, დამოკიდებულია (სხვა უამრავი ფაქტორთან ერთად ) პოლიტიკური კულტურის ევოლუციის დინამიკაზე. ტრანზიციის  პროცესის ანალიზში მხოლოდ პოლიტიკური კულტურის კვლევა არაზუსტ და დამაბნეველ შედეგებს მოგვცემს. ამიტომაც საჭიროა კომპლექსური აკადემიური კვლევა, რომელიც მოახდენს პოლიტიკური კულტურის ანალიზის ფონზე, ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტების, სხვადასხვა ინტერესთა ჯგუფების, ძალაუფლებისა და პოლიტიკური პარტიების პლატფორმების სისტემურ ანალიზს. ამ სტატიის ფორმატიდან და ფოკუსიდან გამომდინარე ყველა ამ ფაქტორის გათვალისწინების გარეშე, ქართული პოლიტიკური კულტურის მომავალზე განზოგადებული დასკვნების გაკეთება, როგორც მინიმუმ, არაზუსტია. 

თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ არსებული პოლიტიკური კლიმატი ოპტიმიზმის საფუძველს არ იძლევა. ხელისუფლების მიერ 2020 წლის საპარლამენტო არჩევნების ფართო სისტემური დარღვევებით ჩატარებისა და ოპოზიციის მხრიდან ამ არჩევნების ბოიკოტის ფონზე, სამოქალაქო საზოგადოებასა და მედიას განსაკუთრებით დიდი როლი აქვთ საჯარო ანგარიშვალდებულების ფასეულობების სადარაჯოზე ყოფნის მხრივ. ახალგაზრდა დემოკრატიებისთვის დამახასიათებელია ინსტიტუციური სისუსტის პირობებში და მზარდი პოლიტიკური პოლარიზაციის ფონზე, ავტორიტარული ტენდენციებისკენ გადახრა. უმნიშვნელოვანესია სამოქალაქო საზოგადოების ჩართულობა, როგორც საზოგადოებრივი და პოლიტიკური პოლარიზაციის განმუხტვის, ასევე შემწყნარებლური, ინკლუზიური და პლურალისტური პოლიტიკური კულტურის დამკვიდრების პროცესში. ამას კი ზუსტად იმდენი დრო დასჭირდება, რა დროსაც ქართული საზოგადოება დაუკვეთს. არც ტრანზიციის პროცესი და არც პოლიტიკური კულტურის ფორმირება არ არის სტატიკური და იოლად საწინასწარმეტყველო პროცესი. იქიდან გამომდინარე, რომ პოლიტიკური კულტურა გულისხმობს პოლიტიკის, ისტორიის, ღირებულებებისა და სხვადასხვა კატეგორიების სუბიექტურ გააზრებას, სწორედაც რომ ამ კოლექტიური თვითრეფლექსიის გათვალისწინებით უნდა შევქმნათ თვისობრივად ახალი საზიარო კულტურული ველი. ამ კულტურული ველის შექმნის პროცესი და მასთან ასოცირებული კომპლექსური გამოწვევები არ არის უნიკალურად ქართული პრობლემა. ამ გამოწვევების მოგვარებას, სხვადასხვა სტანდარტებით განვითარებულმა დემოკრატიამ, სხვადასხვა დრო მოანდომა. თუმცა, იმის გათვალისწინებით, რომ პოლიტიკური კულტურა სოციალური კონსტრუქციაა, ჩვენი საზოგადოების ღირებულებითი არჩევანი პოლიტიკური სისტემის მიმართ, გადაწყვეტს ჩვენი ქვეყნის შემდგომი დემოკრატიზაციის ხასიათს და ბედს.

[1] ჰერდერის და ლენინის შრომებში პოლიტიკური კულტურის ინტერპრეტაციისთვის იხილეთ F. M. Barnard, ‘Culture and Political Development: Herder’s Suggestive Insights’, American Political Science Review 63, 1969, 379-397, p. 392; Archie Brown, ‘Introduction’, in Archie Brown (ed.), Political Culture and Communist Studies (London: Macmillan, 1984), p. 1.

[2] ორიგინალისთვის იხილეთ Inglehart, R. (1988). The renaissance of political culture. The American Political Science Review, 1203-1230.

[3]  მეტი ინფორმაციისთვის იხილეთ Whitefield 2005: 4-5.

[4] ცალკე საკითხია რა არის თანამედროვე ერი და რა განასხვავებს მას ერი-სახელმწიფოსგან. ამ დისკუსიისთვის იხილეთ კლასიკური შრომები Smith, A. D., (2013). Nationalism and modernism. London: Routledge. Gellner, E. (2008). Nations and nationalism. Cornell University Press. ასევე Brubaker, R., & Cooper, F. (2000). Beyond” identity”. Theory and society, 29(1), 1-47.

სტატიაში გამოყენებული ლიტერატურა

Brubaker, R., & Cooper, F. (2000). Beyond “identity”. Theory and society, 29(1), 1-47.

Barnard, F. M. (1969) ‘Culture and Political Development: Herder’s Suggestive Insights’, American Political Science Review 63, 379-397; 

Brown, A. (1984) ‘Introduction’, in Archie Brown (ed.), Political Culture and Communist Studies, London: Macmillan

Gellner, E. (2008). Nations and nationalism. Cornell University Press. 

Inglehart, R. (1988). The renaissance of political culture. The American Political Science Review, 1203-1230. 

Metreveli. T. (2020) Orthodox Christianity and the Politics of Transition: Ukraine, Serbia, Georgia. London: Routledge. 

Smith, A. D., (2013). Nationalism and modernism. London: Routledge. 

Whitefield, S. (2005). Political Culture and post-communism. In Political culture and post-communism (pp. 1-14). Palgrave Macmillan, London.