ტარიელის დროებითი საცხოვრებლის შესახებ ბევრი არაფერია ნათქვამი პოემაში, თუმცა არის რამდენიმე მინიშნება, რის საშუალებითაც დაახლოებით მაინც შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, თუ სად გაატარა ტარიელმა, ასმათთან ერთად, დაახლოებით შვიდი ან მეტი წელი…. (ეს „შვიდი წელი“ ფრიდონისა და ავთანდილის საუბრიდან ირკვევა: „ფრიდონ ტირს, მოსთქვამს ხმა-მაღლად, [ტარიელთან] გაყრილი წლისა შვიდისა“, მაგრამ ამას უნდა დაემატოს კიდევ ერთი წელი, რომლის განმავლობაშიც ავთანდილმა გულანშაროში იმოგზაურა, ნესტანდარეჯანის ამბავი შეიტყო და დაბრუნდა ქვაბში); ეს საკითხი პოემაში ასახული მოვლენების მთლიანი ხანგრძლივობისთვისაა საინტერესო, თორემ გეოგრაფიას არაფერს მატებს…
ახლა ცნობისმოყვარეთათვის ორიოდე სიტყვა ვთქვათ თავად „ქვის“, როგორც ლექსიკური ერთეულის, შესახებ:
სიტყვა „ქვაბი“, ცხადია, ქვასთანაა კავშირში და მის ქართულობაში ეჭვს ვერავინ შეიტანს, რადგან ეს ასოთშეთანხმება („ქვ“) ნამდვილად ქართულ სიტყვებში გვხვდება: ქვა, ქვაბი, ქვე, ქვევრი, ქვეყანა, ქვიშა, ქველი და ა.შ. („ქვირითიც“ კი ამ რიგში დგას, რადგან წყლის ბინადარნი სწორედ ქვებზე ტოვებენ თავის მოდგმის გასამრავლებელ საშუალებას). ხსენებული ბგერათშეთანხმება (ქვ) ალბათ, იმ პერიოდიდანაა შემორჩენილი ქართულ ენაში, როცა „ქვა“ ფრიად მნიშვნელოვანი იარაღი იყო უძველეს ადამიანთა ცხოვრებაში…. ისხდნენ ჩვენი ქველი წინაპრები ქვაბებში, ქვევრიდან ღვინოს მიირთმევდნენ და თავის ქვეყანას ლოცავდნენ… მოგეხსენებათ, ეს სიტყვა ქართული ენიდან ვერც სპარსულმა „სანგ“-მა განდევნა და ვერც რუსულმა „კამენ“-მა, იმედია, ინგლისური „სთოუნ“-საც გაუძლებს… საინტერესოა ისიც, რომ სომხურად მას ჰქვია „ქარ“… როგორც ჩანს, ორივე ერმა ასოციაციურად რაღაც მსგავსება დაინახა ბგერა „ქ“-სა და მთის მაგარ ქანს შორის …
ფონეტიკურ-ლინგვისტური პროლოგის შემდეგ გადავიდეთ ჩვენი საუბრის მთავარ საკითხზე:
„ქვაბი“ ინდოეთსა და არაბეთს შორის გაშლილ სივრცეში ნებისმიერ ადგილზე შეიძლებოდა გონების თვალით დაენახა შოთა რუსთველს, მისი შემოგარენის აღწერისას იგი ძალიან შთამბეჭდავ „ბუნების სურათებს“ ხატავს და იმაშიც გვარწმუნებს, რომ ამ ლიტერატურულ ხერხსაც შესანიშნავად ფლობდა და, სავარაუდოდ, ამგვარი ადგილები საკუთარი თვალით ჰქონდა ნანახი… გასაკვირი მხოლოდ ის არის, თუ რატომ არ აკვირდებოდნენ „ვეფხისტყაოსნის“ გეოგრაფიის მკვლევარები პოემაში ასახულ გარემოს და საკუთარი ფანტაზიით რატომ გადაჰქონდ-გადმოჰქონდათ ტარიელის საცხოვრებელი ყიზილ-ყუმის თუ ნუბიის უდაბნოებში?! დიახ, უდაბნოებში!
ჯერ პოემიდან ამოწერილი ციტატები ვნახოთ:
წყლისა პირსა, არ ითქმოდა, შამბი იყო თუ რასდენი… (224)
ავთანდილ ცხენსა გარდახდა, მონახნა დიდნი ხენია… (225)
მათგან მკრთალი შემოვბრუნდი, ტყესა შიგან დავიმალე… (276)
სამ დღემდის მოვლო მრავალი ხევი, შამბნარი, ტყე, ველი… (873)
ეს ყველაფერი ტარიელის ქვაბის გარშემო არსებობს: წყალი, შამბი, შამბნარი, ტყე, დიდნი ხენი, ველი… მე მგონი, აქ მკითხველები უდაბნოს ვერ დაინახავენ, მით უმეტეს – უდაბნოში ამოზრდილ დიდ ხეებს…
როგორც ვიცით, ავთანდილმა, როცა იგი ორი წლის და 10 თვის განმავლობაში ეძებდა ტარიელს, ერთი მეტად მქისე და უკაცრიელი ადგილიც გადალახა, მის მიერ გადასერილ უდაბნოს ჩვენც ვახსენებთ საჭირო ადგილზე (ოღონდ სხვა თანამეროვე ქვეყანაში არსებული უკაცრიელი სივრცის მინიშნებით), პოემის გეოგრაფიის სხვა მკვლევარები კი ასახელებენ სავარაუდო უდაბნოებს საჰარიდან ტაკლა-მაკანამდე და ერთი მათგანი არჩევანს ყიზილ-ყუმსა და ყარა-ყუმზე აჩერებს და საბოლოო ჯამში ტარიელის გამოქვაბულად თურქმენეთის ტერიტორიაზე არსებულ „ციკლოპური უზარმაზარი ქვებისაგან შემდგარ ნაქალაქარ დევ-ქალას“ მიიჩნევს… ამგვარი არჩევანი კი სიტყვა „დევ“-ის გამო დაფიქსირდა და ამ შეცდომამ მკვლევარი ძალიან დააშორა პოემის გეოგრაფიულ არეალს და უცნაურ დასკვნებამდე მიიყვანა…
ერთი სიტყვით, უდაბნოების ძიებაში მკვლევარმა სიტყვა „დევ“-ს მიაგნო და ეს საბოლოო არგუმენტი აღმოჩნდა იმისთვის, რომ ტარიელის მიერ დევთაგან განთავისუფლებული კლდეში ნაკვეთი სივრცე (ქვაბი) თურქმენეთის ტერიტორიაზე „დაენახა“…. მე ეს უდაბნოები (ყარა-ყუმი და ყიზილ ყუმი) მატარებლით და ავტობუსით მაქვს გადავლილი , იქ ნამდვილად არ დამინახავს ტყე, დიდნი ხენი, ველი, შამბი, წყალი და ა.შ. მე მგონი, ისიც საეჭვოა, რომ იმ რეგიონში ეს ყველაფერი მრავლად ყოფილიყო თუნდა რვა-ცხრა საუკუნის წინ.
აქვე სიტყვა „დევ“-ზე უნდა გავამახვილო ყურადღება და ვთქვა, რომ სპარსულ და აღმოსავლურ ფოლკლორსა თუ მითოლოგიაში ეს არსებები სულაც არ იყვნენ ისეთები, როგორიც ჩვენი ზღაპრებიდან გვახსოვს (თუნდაც ფილმიდან – „ცისკარა“); ჩვენს ზღაპრებში მას ხშირად უძღვის განმარტება „ბაყბაყ“, რაც ამ არსების სიდიდეს აკონკრეტებს და ეს შემთხვევითი არ არის, რადგან ეს სიტყვა სპარსელებისთვის ზოგადად „ავსულს, დემონს“ აღნიშნავს და სულაც არ წარმოედგინათ ისინი დიდი “გაბარიტებით“… პირიქით, მათ წარმოსახვაში არსებული „დივ/დევ“ უფრო ჩვენებურ ჭინკას წააგავს, ვიდრე იმ გოლიათ არსებას, რომელიც ჩვენმა ნაცარქექიამ გააბრიყვა. მეტსაც გეტყვით, ეს სიტყვა დროთა განმავლობაში განზოგადდა და ევროპულ თუ რუსულ ცნობიერებაში იქცა „Дива“-დ ანუ ოპერის თუ ესტრადის ცნობილ მომღერალ ქალად… ოღონდ ეს უკვე „სხვა ოპერაა“ და დავანებოთ თავი.
ერთი სიტყვით, ტარიელის დროებითი საცხოვრებელი უდაბნოში არ მდებარეობდა!
ახლა ყურადღება მივაქციოთ ერთ საკითხს: სიტყვა „შამბი“ (და შესაბამისად „შამბნარით“ დაფარული სივრცე) „ვეფხისტყაოსანში“ 18-ჯერ არის ნახსენები და აქედან 15-ჯერ იმ თავებში, სადაც ქვაბზე და მის ბინადრებზეა საუბარი, მაგალითად:
შამბი გავლო, გაეშორა, თავი მინდორს გააგარა (233)
ქვაბი ჩავლო, წყალსა გახდა, შამბი გავლო, ველს გავიდა (869)
შამბისა პირსა ტარიელ დგა ხრმლითა მომახულითა (1342)
შამბისა პირსა ქვეითი დგა….. ცხენი არა ჰხლებოდა (1343)
სრულიად დასაშვებია, რომ აქ რომელიმე დიდი მდინარის დეტალზეა ლაპარაკი, რომელიც ზღვასთან იტოტება და ირგვლივ ყველაფერი შამბნარით იფარება… თუ წინა წერილებში ნახსენები მანძილი მულღა(ნ)ზანზარიდან დასავლეთით (არაუმეტეს ორი ათასი კილომეტრისა) დამაჯერებელია თქვენთვის, მაშინ ეს დიდი მდინარე უნდა იყოს შატ-ელ-არაბი, როგორც არაბები უწოდებენ, ანუ სპარსელთათვის – „ერვენდრუდი“… ეს მდინარე ირან-ერაყის სასაზღვრო რეგიონში უერთდება სპარსეთის ყურეს და წარმოიქმნება ორი დიდი და ისტორიული მდინარის – ტიგროსისა და ევფრატის – შერწყმით… ეს ორივე მდინარე გვხვდება „ვეფხიტყაოსანში“ და მათი ხსენება ყველა შემთხვევაში ტარიელის ქვაბზე საუბარს უკავშირდება და ამის შესახებ დეტალურად ვისაუბრეთ იქ, სადაც საკითხი ავთანდილის ქალაქს ეხება.

ახლა გაკვრით შევეხოთ იმ საკითხს, თუ რომელი რეგიონი მოიაზრება „არაბეთად“ და როგორ მოახერხა ავთანდილმა ორ თვეში ქვაბიდან იქ წასვლაც , უკან დაბრუნებაც?
პოემა გვეუბნება, რომ „არაბეთი“ ქვაბიდან ერთი თვის სავალზე მდებარეობს… დავიმახსოვროთ ეს საკითხი, რადგან ჩვენთვის ყველაზე საინტერესო უნდა აღმოჩნდეს და აქვე ყურადღება მივაქციოთ ასეთ ფაქტს: პოემის სიუჟეტის განვითარების თანახმად, მეგობრებმა ქაჯეთის ციხე რომ დალაშქრეს, დაბრუნდნენ მულღა(ნ)ზანზარში, მერე შეიარეს ქვაბში და მხოლოდ ამის შემდეგ მიადგნენ „არაბეთის“ საზღვრებს… ესე იგი ქვაბი „არაბეთსა“ და მულღა(ნ)ზანზარს შორის მდებარეობდა… სწორედ ამის დაფიქსირება მინდოდა და ეს გარკვევით წერია პოემაში…. „არაბეთის“ მდებარეობას ბოლოს განვიხილავთ და სულაც არ არის შემთხვევითი, რომ ამ სიტყვას ბრჭყალებში ვსვამ.

ახლა ცხოველთა სამყაროს მივმართოთ და იქაც ვიპოვოთ გეოგრაფიული გარემოს განმსაზღვრავი ერთი ისეთივე არგუმენტი, როგორიც ფრინველებმა გვიკარნახეს, როცა ფრიდონის სამფლობელოს შესახებ ვსაუბრობდით:
ყველამ კარგად იცის, თუ რატომ დახოცა ტარიელმა მისი ქვაბის სიახლოვეს, სადღაც შამბნარში, ერთმანეთზე წაკიდებული თუ ერთმანეთთან მოთამაშე ლომი და ვეფხვი…. ისიც ვნახეთ, რომ გულანშაროდან მომავალმა ავთანდილმა ასევე არ დაინდო ქვაბთან მიახლოებისას „ლომ-ვეფხვნი მოშამბნარენი“. მე ნამდვილად არ მსურს იმის მტკიცება, რომ ეს სრული დოკუმენტური ფაქტია და ავტორს არ შეეძლო ეს თავისი ფანტაზიით, მხატვრული ნაწარმოების შეთხზვისას, მოეფიქრებინა, მაგრამ ამ დროს ძალიან საინტერესო კითხვა იბადება, რაც ცხოველთა სამყაროს ამა თუ იმ წარმომადგენელთა გავრცელების არეალს ეხება და მოდით, ჩვენც დავაფიქსიროთ ეს ,თან ვიკითხოთ, თუნდაც რიტორიკულად: შემთხვევით მოხდა ეს?
დედამიწის ზურგზე დიდ კატებს ასე აქვთ დანაწილებულ-დასაკუთრებული კონტინენტები: სამხრეთ ამერიკაში იაგუარები ბინადრობენ (დავანებოთ მათ თავი), აფრიკა ლომების საბრძანებელია, მთელი აზია კი ვეფხვებს უბოძა არსთა გამრიგემ… არსებობენ კიდევ სხვა, უფრო მომცრო კატები: ლეოპარდი, ჰეპარდი, პუმა, ჯიქი, ირბისი… აქვე დავაკონკრეტებ: ავაზა უბრალოდ შავი ლეოპარდია და არა ცალკე სახეობის კატა; ამჯერად ისინი ჩვენ არ გვაინტერესებს, ჩვენ ყველაზე დიდ კატებზე უნდა ვილაპარაკოთ (შენიშვნა: ლომების მცირე პოპულაცია ინდოეთშიც ბინადრობს და თანაც ამ ქვეყნის სწორედ იმ რეგიონში, სადაც ნესტანდარეჯანის მამის, ფარსადანის, სამფლობელო მოიაზრება, და, შესაძლოა, ამიტომაცაა ნათქვამი პოემაში ხუთი წლის ტარიელის შესახებ – „ვითა კატას ხოცდა ლომსა“, თუმცა ქვაბთან მდებარე შამბნარში მისული ლომი „ინდოელი“ რომ არ იქნებოდა, ამას ის ადასტურებს, რომ ტარიელი თავის სატრფოს ინდოეთიდან დიდად მოშორებულ ქვეყნებში ეძებდა).

მაშ, ასე: ერთ მშვენიერ დღეს ტარიელი ორივე სახეობის დიდ კატას, ლომს და ვეფხვს, ერთ ტერიტორიაზე ერთად ხედავს და სასტიკად უსწორდება მათ….ახლა დავსვათ კითხვა: სად უნდა შეხვედროდენ ერთმანეთს ლომი და ვეფხვი, თუკი ისინი სხვადასხვა კონტინენტის ბინადარნი არიან… პასუხი მარტივია: მათი შეხვედრა შეიძლება მომხდარიყო მხოლოდ აზიის და აფრიკის შესაყარზე და ეს ტარიელის ქვაბთან დაკავშირებული რეგიონი გახლავთ, რაც მსოფლიო ისტორიასა თუ გეოგრაფიაში შუამდინარეთის სახელითაა ცნობილი… დავსვათ მეორე კითხვაც: ხომ არ არის რაიმე სიმბოლიკა უკვე ხსენებული ორი დიდი მდინარის დასახელებაში: ტიგროსი და ევფრატი, რომელთაგან ერთი (ტიგროსი) აზიის მხარეს მიედინება, მეორე კი (ევფრატი) – აფრიკის მხარეს (ესეც საინტერესო დამთხვევაა – მდინარეებსაც კი აქვთ მხარეები დანაწილებული)… „ტიგროს“-ში თუ ინდოევროპული ენებისათვის დამახასიათებელი „ვეფხვი“ (Tiger ან თუნდაც სომხური სახელი „ტიგრან“) შეიძლება ჩანდეს (შეიძლება-მეთქი!), სიტყვა „ევფრატის“ ეტიმოლოგიაში არანაირი ლომი არ შეინიშნება; მეცნიერებაში არც არის ზუსტად გარკვეული დღემდე, თუ რას ნიშნავს ეს სიტყვა „ევფრატი“, თუმცა ვარიანტები არსებობს ბერძნული თუ არაბული ენების მოშველიებით… ევფრატის სახელში ლომი არ ჩანს, მაგრამ შემიძლია შემოგთავაზოთ ბაბილონში, მდინარე ევფრატის სანაპიროზე აღმოჩენილი ბარელიეფი, რაზედაც ლურჯ ფონზე, რომელსაც გაწვრივ ნაპირების ყვითელი სიმბოლიკა გასდევს, მოჩანს ლომი (იხილეთ მიმაგრებული ილუსტრაცია)….
და ბოლოს:
ასეთი საინტერესო სტრიქონიც არის პოემაში:
„ქედსა გარდავდეგ, ლომ-ვეფხნი მოვიდეს ორგნით რებულნი“ (917) – ეს ტარიელის სიტყვებია და თუ ეჭვის თვალით შევხედავთ ამ ფრაზას – „ორგნით რებულნი“, ხომ შეიძლება ეს გავიგოთ, როგორც ორი მხრიდან (აფრიკიდან და აზიიდან) მოსულნი?
ყველაფერი შეიძლება…
სულ ეს არის, რაც შემეძლო მეთქვა „ქვაბის“ შესახებ და მე ის შუამდინარეთში, ახლანდელი ქუვეიტის ტერიტორიაზე, დიდი ზღვიდან ერთი დღის სავალზე, ჩრდილოეთის მიმართულებით მოვძებნე (ეს „ერთი დღის სავალიც“ პოემაში ხაზგასმით არის ორჯერ ნახსენები), დანარჩენი თქვენი დაინტერესებისამებრ თავად გაარკვიეთ. საამისოდ კი მე რიტორიკული კითხვები შემოგაშველეთ.
* * *
ერთხელაც გავიმეორებ, ცხადია, კარგად ვაცნობიერებ იმას, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ მხატვრული ნაწარმოებია და მასში ზუსტი დოკუმენტური საკითხების ძიება არ არის მთლად სახარბიელო საქმე, მაგრამ… პოემის სამოქმედო არეალთან დაკავშირებული ფაქტები იმდენად ახლოს დგას რეალურად არსებულ ისტორიულ-გეოგრაფიულ გარემოსთან, რომ უნებლიეთ გვაიძულებს იმ დასკვნების გამოტანას, რასაც ტექსტი გვკარნახობს… მთავარი დასკვნა (ან თუნდაც – ვარაუდი) კი არის ის, რომ პოემაში აღწერილი ადგილები ავტორს საკუთარი თვალით უნდა ენახა და შემდეგ, ამ შთაბეჭდილებებზე დაყრდნობით, შეექმნა თავისი პოემა.